نابرابری درآمدی بر توسعه تجارت الکترونیک تاثیری ندارد

پیشران‌های تجارت الکترونیکی در ایران کدام ‏اند

سیده فاطمه چاوشی، محمود محمودزاده

کسب‌ وکار الکترونیکی به‌شکل کنونی و براي آسان‌سازي معاملات اقتصادي، در دهه 1990 ظهور کرد و با توجه به مزایا و پتانسیل‌هاي موجود، مورد استقبال بنگاه‌ها و مصرف‌کنندگان قرار گرفت. مزیت‌هایی از قبیل هزینه‌هاي پایین راه‌اندازي و جست‌وجو، سهولت به کارگیري و... سبب گسترش کسب‌وکارهاي الکترونیکی و جذب مشتریان بیشتر شده است. برای مثال، یکی از شاخص‌هاي نفوذ تجارت الکترونیکی، سهم آن از تولید به ناخالص داخلی است که به آن eGDP گفته می‌شود. این سهم در برخی از کشورها بیش از 5 درصد رسیده است. سیده فاطمه چاوشی، محمود محمودزاده و صالح قویدل دوستکوئی تحقیقی درباره این موضوع انجام داده‌اند و نتایج آن را در مقاله «عوامل موثر بر انتشار تجارت الکترونیکی در ایران» در شماره 74 فصلنامه «پژوهشنامه اقتصادی» منتشر کرده‌اند. هدف این تحقیق بررسی و شناسایی عوامل موثر بر انتشار تجارت الکترونیکی در ایران با تحلیل بین‌استانی است که در قالب مدل رگرسیون داده‌هاي تلفیقی در دوره زمانی 1392 تا 1395 و در 30 استان کشور انجام شده است. نتایج نشان داد حدود 5 درصد تولید ناخالص داخلی ایران را مبادلات تجارت الکترونیکی تشکیل می‌دهد. مهم‌ترین عوامل در انتشار تجارت الکترونیکی عبارتند از کسب‌وکارهاي الکترونیکی، ضریب نفوذ تلفن ثابت، ضریب نفوذ تلفن همراه و پهناي باند اینترنت. نتایج این تحقیق نشان داد که ضریب نفوذ اینترنت به‌عنوان یکی از مهم‌ترین ابزار دسترسی به اینترنت، بیشترین تاثیر را در انتشار تجارت الکترونیکی دارد؛ به این معنا که با افزایش ضریب نفوذ اینترنت در استان‌هاي کشور، می‌توان شکاف میان تجارت الکترونیکی در استان‌ها را کاهش داد. همچنین تعداد کسب‌وکارهاي الکترونیکی نقش محوري بر گسترش شبکه تجارت الکترونیکی در ایران دارد. در این میان، ضریب نفوذ تلفن همراه و تلفن ثابت نیز از پیشران‌هاي تجارت الکترونیکی در ایران محسوب می‌شوند.
***
در ایران با تصویب برنامه تکفا ١ در سال 1381 ، توسعه تجارت الکترونیکی در دستور کار قرار گرفت و به‌دنبال آن در سال 1384 قانون تجارت الکترونیکی به تصویب رسید و فضا براي فعالیت فروشگاه‌هاي الکترونیکی فراهم شد. پس از آن تجارت الکترونیکی در برنامه پنجم توسعه مورد تاکید قرار گرفت و نهادي به نام «مرکز توسعه تجارت الکترونیکی» آغاز به کار کرد به گونه اي که با گذشت 1.5 دهه از شروع اولین برنامه، نفوذ تجارت الکترونیکی به حدي رسیده که حدود 5 درصد از تولید ناخالص داخلی ایران را تشکیل می‌دهد و بیش از 30 هزار بنگاه (به‌صورت مجازي یا نیمه‌مجازي) در کشور فعالیت دارند. همچنین بیش از 500 هزار نفر در این صنعت مشغول به فعالیت هستند. بی‌تردید براي اینکه آثار تجارت الکترونیکی در تولید، اشتغال، حمل‌ونقل و آلاینده‌ها بیشتر نمایان شود باید اندازه شبکه تجارت الکترونیکی گسترش بیشتري داشته باشد. به همین دلیل، این پرسش‌هاي کلیدي و پراهمیت مطرح است که 1. چه عواملی به عنوان عوامل موثر بر انتشار تجارت الکترونیکی در استان‌هاي کشور تلقی می‌شوند؟، 2. این عوامل تاثیر مثبت بر انتشار تجارت الکترونیکی دارند یا منفی؟ و 3. میزان تاثیرگذاري هر یک از این عوامل بر انتشار تجارت الکترونیکی چقدر است؟
براي پاسخ به این پرسش‌ها از یک مدل رگرسیونی داده‌هاي تلفیقی براي تجزیه و تحلیل رابطه بین 13 عامل در قالب عوامل کلان اقتصادي، فرهنگی، اجتماعی، جمعیت و زیرساخت‏ها در 30 استان کشور و طی دوره 1392-1395 استفاده می‌شود. تحقیق حاضر از چند نظر داراي نوآوري است: نخست اینکه به‌جاي اتکا به شاخص‌هاي تقریبی براي تجارت الکترونیکی از میزان مبادلات الکترونیکی برگرفته از شرکت شاپرك در وب‌سایت بانک مرکزي استفاده می‌شود که خطاهاي برآوردي را به حداقل می‏رساند دوم؛ با گردآوري جامع مبانی نظري، عوامل تاثیرگذار بر انتشار تجارت الکترونیکی پس از برآورد و آزمون‌هاي آماري آشکار می‌شوند. سوم اینکه این مقاله براي اولین بار به‌صورت بین استانی انجام شده و بیانگر علل وجود شکاف تجارت الکترونیکی در میان استان‌هاي کشور است و شواهد آماري و معتبر در مورد استان‌هاي کشور ارائه شده است.
ارزش برخی محصولات فناوري براي کاربران به تعداد کاربران آن محصول بستگی دارد که در اصطلاح اقتصاددانان می‌گویند این کالا داراي اثرات خارجی شبکه یا داراي اثرات شبکه است. تجارت الکترونیکی به‌عنوان یکی از محصولات فناوري اطلاعات مثال بارزي در این زمینه است که اثرات خارجی شبکه را نشان می‌دهد. این فناوري‌ها به‌دلیل اثرات قوي شبکه‌اي به‌صورت انفجاري رشد می‌کنند. نتیجه بازخورد مثبت این است که هرچه تعداد کاربران بیشتر می‌شود، ارزش آن فناوري در میان کاربران افزایش می‌یابد و پذیرش آن آسان‌تر صورت می‌گیرد و سرانجام به مقدار بحرانی انبوه می‌رسد و بر بازار مسلط می‌شود.
به‌طور کلی، پذیرش فناوری‌های جدید از یک الگوی Sشکل با سه مرحله پیروی می‌کند: 1. مرحله همواره در دوره معرفی، 2. افزایش شدید در دوره برخاستن و 3. سطح اشباع. با این اوصاف، پذیرش تجارت الکترونیکی در یک کشور ، وابسته به مسیر توسعه تجارت الکترونیکی و روند انتشار آن است که خود متاثر از چند عامل است. این عوامل می‌توانند به‌عنوان عوامل موثر مشترك در میان کشورهاي مختلف در نظر گرفته شوند. برخی از این عوامل تسهیل‌کننده روند انتشار هستند درحالی‌که برخی دیگر می‌توانند به‌عنوان موانع بازدارنده عمل کنند. مطالعات نشان داده است که تمامی این عوامل را می‌توان به شرح زیر طبقه‌بندي کرد: عوامل کلان اقتصادي، جغرافیایی، فرهنگی و اجتماعی، قوانین و مقررات، مالی، توان شبکه توزیع، زیرساخت‌هاي فاوا و ارائه‌کنندگان خدمات آنلاین.
عوامل کلان اقتصادي تاثیرگذار بر انتشار تجارت الکترونیکی، شامل درآمد سرانه و نابرابري توزیع درآمد هستند. از عوامل جغرافیایی می‌توان جمعیت و نسبت شهرنشینی را نام برد. متوسط سطح سواد، سطح زبان انگلیسی، امنیت مکانیسم پرداخت و دسترسی به زیرساخت‌هاي پرداخت آنلاین ازجمله عوامل فرهنگی و اجتماعی تاثیرگذار بر انتشار تجارت الکترونیکی هستند. توسعه شبکه‌هاي خرده‌فروشی سنتی قوي به‌عنوان توان شبکه توزیع به شمار می‌رود. سرمایه‌گذاري در زیرساخت‌هاي مخابراتی، دسترسی به رایانه‌هاي شخصی، تلفن ثابت، تلفن همراه، کاربران اینترنت، زیرساخت‌هاي پست و تحویل کالا و همچنین تعداد ارائه‌کنندگان خدمات تجارت الکترونیکی به‌عنوان زیرساخت‌هاي فاوا و ارائه‌کنندگان خدمات آنلاین محسوب می‌شوند. حاکمیت قوانین، مقررات‌زدایی در بازار ارتباطات و افزایش رقابت به‌عنوان عوامل قانونی و مقرراتی بوده و همچنین دسترسی به سرمایه خطرپذیر، سیاست‌گذاري و تدوین برنامه‌هاي مالی توسط دولت ازجمله عوامل مالی تاثیرگذار بر انتشار تجارت الکترونیکی هستند.
مطالعات تجربی مربوط به هر یک از این عوامل و نحوه تاثیرگذاري آن‌ها بر انتشار تجارت الکترونیکی را می‌توان بر اساس موضوع به هفت گروه اصلی تقسیم کرد. گروه اول مطالعاتی هستند که به بررسی تاثیر عوامل کلان اقتصادي بر توسعه تجارت الکترونیکی تمرکز کرده‌اند. گروه دوم به بررسی عوامل جغرافیایی موثر بر انتشار تجارت الکترونیکی پرداخته‌اند. مطالعات گروه سوم، عوامل فرهنگی و اجتماعی موثر بر انتشار تجارت الکترونیکی را مورد بررسی قرار داده‌اند. گروه چهارم مطالعاتی هستند که به بررسی توان شبکه توزیع پرداختند. مطالعات گروه پنجم در زمینه تاثیر زیرساخت‌هاي فاوا و ارائه‌کنندگان خدمات آنلاین بر انتشار تجارت الکترونیکی انجام گرفته‌اند. بررسی اثر عوامل قانونی و مقرراتی بر انتشار تجارت الکترونیکی موضوع مطالعات گروه ششم است. در آخر نیز عوامل مالی از قبیل دسترسی به سرمایه خطرپذیر در مطالعات گروه هفتم مورد بررسی قرار گرفته‌اند.

دستاوردهای تحقیق: اهمیت نفوذ تلفن ثابت و همراه
نتایج حاصل از برآورد با روش اثرات ثابت نشان می‌دهد متغیرهاي تولید ناخالص داخلی سرانه (درآمد سرانه) و ضریب جینی در سطح معناداري 95 درصد، معنادار نیستند؛ به این معنا که تولید ناخالص داخلی سرانه افراد و همچنین نابرابري‌هاي درآمدي بر به‌کارگیري تجارت الکترونیکی در سطح استان تاثیر ندارد و با افزایش یا کاهش درآمد میزان به کارگیري تجارت الکترونیکی تحت‌تاثیر قرار نمی‌گیرد. از نظر اقتصادي خریدهاي آنلاین یک کالاي کم‌کشش است و سطح درآمد تاثیر اندکی بر خریدهاي آنلاین دارد. با توجه به دسترسی همگانی و ارزان به اینترنت این یافته‌ها با شواهد آماري همخوانی دارد. همچنین «تعداد کارت‌هاي صادره سرانه» در سطح اطمینان 95 درصد معنادار نیست. متوسط ضریب نفوذ این متغیر در کل کشور 350 درصد است که نشان می‌دهد هر فرد به‌طور متوسط 3.5 کارت الکترونیکی دارد. این شاخص نشان می‌دهد تعداد کارت‌های الکترونیکی صادره در سطح کشور به حد اشباع رسیده است، بنابراین، نمی‌توان اثر آن را بر انتشار تجارت الکترونیکی برآورد کرد. سایر متغیرهاي بررسی‌شده در این مطالعه مانند تعداد کسب‌وکارهاي الکترونیکی، ضریب نفوذ تلفن ثابت، ضریب نفوذ تلفن همراه و ضریب نفوذ اینترنت در سطح اطمینان 95 درصد اثر مثبت و معناداري بر انتشار تجارت الکترونیکی دارند. از میان متغیرهاي بررسی‌شده، بیشترین تاثیرگذاري را ضریب نفوذ اینترنت دارد که می‌تواند به‌عنوان موتور محرکه انتشار تجارت الکترونیکی در دستور کار قرار گیرد؛ به این معنا که با افزایش ضریب نفوذ اینترنت در استان‌هاي کشور می‌توان شکاف میان تجارت الکترونیکی در استان‌ها را کاهش داد.
دومین متغیر تاثیرگذار بر انتشار تجارت الکترونیکی، تعداد کسب‌وکارهاي الکترونیکی است، چراکه تعداد ارائه‌کنندگان خدمات تجارت الکترونیکی نقش مهمی در ارائه زیرساخت‌ها مانند فناوري اطلاعات و ارتباطات و تبلیغات صنعتی و در نهایت توسعه تجارت الکترونیکی خواهد داشت. متغیرهاي ضریب نفوذ تلفن همراه و همچنین تلفن ثابت نیز به‌ترتیب سایر متغیرهاي تاثیرگذار بر انتشار تجارت الکترونیکی هستند. همان‌طور که گفته شد، دسترسی به رایانه‌هاي شخصی و تلفن ثابت و همراه، عواملی براي انجام فعالیت‌هاي الکترونیکی ازجمله تجارت الکترونیکی هستند. براساس یافته‌هاي پژوهش، پیشنهاد می‌شود قوانین ایجاد فروشگاه‌هاي الکترونیکی تسهیل شود و با توجه به سپري‌شدن بیش از یک دهه از قانون تجارت الکترونیکی، این قانون بازنگري شود. پلتفرم‌هاي تجارت الکترونیکی نقش محوري در توسعه شبکه تجارت الکترونیکی دارد. بنابراین، لازم است پلتفرم‌هاي متناسب با صنایع و کالاها بومی‌سازي شوند. اعتماد نقش اساس در توسعه تجارت الکترونیکی دارد، بنابراین، ساماندهی فروشگاه‌هاي الکترونیکی، رتبه‌بندي آن‌ها و ایجاد اعتماد و اطمینان براي کاربران، نقش کلیدي در گسترش اندازه شبکه تجارت الکترونیکی خواهد داشت. با توجه به اثرگذاري دسترسی به اینترنت از طریق تلفن همراه و ثابت، توسعه برنامه‌هاي کاربردي براي گسترش شبکه تجارت الکترونیکی ضروري به نظر می‌رسد.